GERDA KRUIMER VISUEEL DENKEN
Drs. Frans Jeursen
Het uitgangspunt in het werk van Gerda Kruimer is de tekening. Die onderscheidt zich van het schilderij met zijn vlakken en tonen door de nadruk op de lijn. Lijnen bepalen de plaats van iets, maar ze lijken iets te missen van de realiteit en tastbaarheid van onze alledaagse werkelijkheid met zijn veelheid aan kleuren en grijpbare dingen. Kruimer omschrijft haar tekeningen nu als visueel denken. Daarin schuilt een paradox. Denken wordt wel gezien als immaterieel en als tegengesteld aan emotie en gevoel. Het zou bovendien iets zijn wat zich binnen onze geest voltrekt en buiten de wereld. Denken zou ongrijpbaar en vluchtig zijn en soms losstaan van de werkelijkheid. We zien echter onze plaats in de wereld en ons eerste besef van realiteit en van wie en wat, en waar we zijn komt tot stand door onze ogen. Zo lokaliseren we onszelf.
Macht, hiërarchie en niet-hiërarchie
Denken kan heel algemeen omschreven worden als het maken van breuken binnen een continuïteit, oftewel als indelen. Het mathematisch indelen van onze omgeving binnen een coördinatenstelsel gaf de mens een instrument de wereld te veroveren en onze macht uit te breiden. Het grootst was die macht dan in het centrum van waaruit alle lijnen getrokken werden en naar de grenzen toe nam ze af. Zo ontstond een hiërarchische ruimte.
Toen Gerda Kruimer in de Moskee van Cordoba kwam, stond ze plotsklaps in een ruimte waarin hiërarchie afwezig was. Het ontbrak er totaal aan de voorspelbaarheid van de traditionele mathematica. De ruimte werd vreemd, een raster dat veranderde bij elke stap die je in een willekeurige richting zette. Hier bleek de ruimte zelf de baas en niet de mathematicus. Hier werd de ruimte ontdekt en niet gemaakt.
Beslissen en voortgaan.
Kruimers werken hebben de strakke schoonheid die zuiver denken verbindt met architectuur. Beide delen de ruimte in. De kunstenaar maar ook de toeschouwer bevindt zich in Kruimers tekeningen tussen twee architectonische rasters en moet een beslissing nemen en zo vast stellen waar hij of zij staat. Wie maakt hier wat? De keuze die we maken is er telkens één uit een oneindig aantal want Kruimers structuren blijken zich in alle richtingen onbeperkt ver uit te strekken. De kunstenaar zoomt in op delen van door haar voltooide tekeningen en werkt van daaruit verder. Ze kiest een fase uit een vroeger werk als basis voor iets nieuws. Bestaat het raster of maak je het door je plek erin te kiezen? Misschien wel allebei.
Mens en werkelijkheid
Aanvankelijk drukte het werk van Gerda Kruimer heel sterk een orde uit die gebaseerd was op ruimtes waarin knooppunten de beslissingen symboliseren en de lijnen tussen die knooppunten de continuïteit en de stabiliteit. Beslissingen geven de mens de gelegenheid iets helemaal ‘anders’ te doen maar het stabiele van de continuïteit schijnt iets te zijn wat onafhankelijk van ons bestaat en ons met de feiten confronteert. Zo lijkt er een kloof te bestaan tussen mens en werkelijkheid terwijl ze tegelijk op elkaar betrokken blijven. Onze keuzes vinden immers niet plaats in het luchtledige. We grijpen in en veranderen de werkelijkheid. Sterker nog: waren er geen feiten, was er niet de weerstand van wat gegeven is dan zou er geen sprake zijn van een maken en een omvormen. Elke orde zou overbodig zijn en de chaos zou alles overheersen. En maken we niet per slot van rekening ook nog onszelf? Kan er een wereld bestaan zonder indeling en zonder keuze? Het lijkt er op dat indelen aan de basis van alle werkelijkheid zelf ligt zowel aan die van de mens als aan die van de buitenwereld. Dan moet indelen wel het meest concrete zijn dat je kunt bedenken en voorstellen. Kruimer beseft dat.
Variaties op een Type
De ruimte zoals Gerda Kruimer die in de Moskee van Cordoba ervoer en die terugkeert in haar werken was er een die niet helemaal uitgekristalliseerd was en die het best omschreven kan worden als een Type. De term type verwijst naar een groep van vergelijkbare objecten met gemeenschappelijke kenmerken. Dat betekent dan dat een type afgezien van het gemeenschappelijke altijd nog anders kan zijn. Types worden niet als hetzelfde gereproduceerd maar ze ontwikkelen zich, ze worden gecombineerd en transformeren zich. Je zou een type kunnen aanduiden als een kader waarbinnen verandering werkzaam is. Sterker nog types zijn begrippelijke structuren die eigenlijk bestaan uit een set van ontwerpprincipes die steeds nieuwe structuren genereren en zo een soort architectuurgrammatica vormen. Je zou kunnen zeggen dat je op basis van die grammatica steeds nieuwe verhalen kunt vertellen uitgaande van dezelfde procedures en beginselen. Zo is het architectuurverhaal steeds anders, maar blijft het in de grond een variëren dat zijn vertrekpunt heeft in identieke werkprincipes. Op deze manier kunnen we spreken van formele transformaties en van ruimtelijke richtlijnen bij het vormgeven aan een architectonische structuur.
De architectuurhistorica Aksamija ontwierp zelf wat ze een generatieve moskee noemde, gebaseerd op de herhaling en variatie van hetzelfde type structuren. Hierbij wordt uitgegaan van een basisraster dat in de architectuur repeterend optreedt maar toch telkens anders uitpakt. Volgens haar wordt hiermee een wezenlijk aspect uitgedrukt van een gebouw dat als moskee moet functioneren. Moskeeën kunnen een veelheid van functies vervullen. Ze zijn niet slechts gebedshuizen maar functioneren soms ook als ziekenhuis, rechtbank, schatkamer, vergaderkamer, als soepkeuken en zelfs als gevangenis. Die eigenschap sluit weer heel goed aan bij het ‘niet-hiërarchische’. Tegelijk kunnen we de structuren volgens welke de architectuur van een moskee gegenereerd worden zien als gedachtestructuren.
Samen delen
Het spiritueel begrijpen van islamitische rasters van moskee constructie als middel om de wereld te beschrijven vormt een parallel met de moleculaire structuur van de wereld zelf. De zogeheten ‘islamitische rasters’ zijn gebaseerd op dezelfde mathematische principes en op gelijke driedimensionale patronen. Een structuur in Gerda Kruimers werken heeft iets van doen met een plaats kiezen en zo met bepalen wat iets is, met het scheppen en ontdekken van rasters. Dat betekent dat de regels voor verandering de ware werkelijkheid zijn en dat mens en structuur die samen delen. Gerda Kruimer zegt dat ze uitgaande van eenzelfde uitgangspunt steeds nieuwe beelden ontdekt en schept waarbinnen dan weer andere beelden te ontdekken zijn. Architecten als Buckminster Fuller en Kenneth Snelson werkten, elk binnen hun eigen discipline, al eerder vanuit deze principes. De kunstwerken van Gerda Kruimer kunnen worden gerekend tot deze bijzondere traditie die de tijd overspant van de bouw van de grote Moskee van Cordoba tot aan de kunst en de architectuur van de moderne era.
Denken en bestaan
Gerda Kruimer ontdekte de genetica als een onzichtbare wereld, als een subniveau van alle levende dingen en als een complexe structuur van op kristallen lijkende vormen. Daarbij wilde ze zich de manier van kijken naar en denken over, zoals die in de kristallografie bestaat eigen maken en in haar werken zichtbaar maken. Daarmee wist ze echter tegelijk de grens tussen levende en dode materie uit, die vermoedelijk nooit bestaan heeft maar door velen gehanteerd wordt. Belangrijker is dat in Kruimers werken ook de kloof tussen denken en zomaar bestaan opgeheven wordt. Alles leeft en in de werkelijkheid is overal een denken aanwezig dat zich voltrekt of dat nu door de mens gebeurt of niet.
Denken en concrete schoonheid
In het werk van Gerda Kruimer is ook te zien dat denken en schoonheid iets met elkaar te maken hebben en dat die zich beide niet beperken tot een artistieke discipline die zich er op toelegt die te visualiseren. Denken en schoonheid kunnen echter wel bij uitstek expliciet gemaakt worden door een kunst die zich afficheert als visueel denken. Dat is geen ijle abstractie maar een bijzonder soort concreetheid die tevens verwijst naar onze keuzes en menselijkheid. Zo is de kunst van Gerda Kruimer van een hoog abstractieniveau en stelt allerlei filosofische vragen aan de orde. Tegelijkertijd is het zo down to earth als maar enigszins mogelijk is. Dat maakt nu juist het unieke uit van haar kunstwerken en zo drukt ze er onmiskenbaar het stempel op van haar bijzondere persoonlijkheid.
Na Cordoba
150x150cm, charcoal/paper (private collection)